College voor de Rechten van de Mens: ‘Tegenspraak onder druk’
Het College voor de Rechten van de Mens signaleert een verontrustende trend over de afnemende ruimte voor maatschappelijke organisaties in Nederland in Tegenspraak onder druk, de jaarrapportage 2024–2025 van het College. Hoewel Nederland een lange traditie kent van een actief en pluriform maatschappelijk middenveld, signaleert het College een zorgwekkende optelsom van maatregelen, wetsvoorstellen en politieke retoriek die deze ruimte onder druk zet. Goede Doelen Nederland vindt het van groot belang dat het College de belangrijke rol van het maatschappelijk middenveld onderschrijft en gedegen onderzoek heeft gedaan naar de uiteenlopende belemmeringen voor het waardevolle werk van maatschappelijke organisaties.
Het College wijst op de optelsom aan wetsvoorstellen, maatregelen en gebeurtenissen in 2024 en 2025, waardoor de maatschappelijke ruimte in Nederland afneemt. Uit empirisch onderzoek onder maatschappelijke organisaties, uitgevoerd door het Verwey Jonker Instituut, blijkt dat 86 procent vindt dat de situatie voor het maatschappelijk middenveld in het algemeen in Nederland de afgelopen twee jaar is verslechterd.
Het College signaleert zowel beperkende wetsvoorstellen als bredere ontwikkelingen die de maatschappelijke ruimte verder onder druk zetten:
- Vrijheid van vereniging: Het College haalt meerdere wetsvoorstellen aan die de vrijheid van vereniging en demonstratie kunnen beperken. Zo introduceert de Wet transparantie en tegengaan ondermijning door maatschappelijke organisaties (Wtmo) vergaande bevoegdheden voor burgemeesters en het Openbaar Ministerie om donateursgegevens op te vragen en organisaties te sanctioneren. De vage formuleringen in deze wet kunnen leiden tot willekeur en rechtsonzekerheid. Ook het inmiddels verworpen initiatiefwetsvoorstel bestuurlijk verbod ondermijnende organisaties toont hoe wetgeving zonder rechterlijke toetsing maatschappelijke organisaties kan treffen. Daarnaast groeit de politieke druk op de ANBI-status van organisaties, waarbij het risico bestaat dat bonafide organisaties uitgesloten worden van financiële steun.
- Vrijheid van betoging: Het College signaleert dat het demonstratierecht onder druk staat. Gemeenten hanteren uiteenlopende regels en er zijn zorgen over repressieve maatregelen zoals huisbezoeken en preventieve aanhoudingen. Ook roept de toenemende inzet van surveillance – zoals gezichtsherkenning en drones – vragen op over privacy en het afschrikkende effect op demonstranten.
- Het recht op participatie, toegang tot het recht en vrijheid van meningsuiting: Maatschappelijke organisaties ervaren een afname van mogelijkheden om te participeren in beleidsvorming. Zo ontbrak consultatie bij recente asielwetgeving. Ook het representativiteitsvereiste bij collectieve rechtszaken vormt een barrière voor organisaties zonder ledenstructuur, terwijl zij juist opkomen voor het algemeen belang.
- Stigmatisering en politieke retoriek: De rapportage wijst op toenemende stigmatisering van maatschappelijke organisaties en activisten. Politici gebruiken termen als “beroepsvandalen” en “ondermijnende organisaties”, wat het publieke vertrouwen schaadt en een vijandig klimaat creëert. Ook de naamgeving van wetten draagt hieraan bij.
Aanbevelingen voor overheid en parlement
Het College doet zeven aanbevelingen:
- Erken nadrukkelijk de legitimiteit van (tegenspraak door) het maatschappelijk middenveld, de waarde hiervan in de democratische rechtsstaat.
- Verbeter de mogelijkheden voor participatie van maatschappelijke organisaties bij het opstellen van wetgeving en beleid.
- Werp geen ongerechtvaardigde belemmeringen op bij het verkrijgen van toegang tot financiële middelen voor maatschappelijke organisaties.
- Waarborg de toegang tot de rechter voor maatschappelijke organisaties.
- Zorg proactief en zonder onderscheid voor het faciliteren van vreedzame betogingen.
- Houd de ruimte voor het maatschappelijk middenveld als geheel in het oog, zodat afname van de ruimte snel wordt gesignaleerd.
- Toets nieuwe wetgeving altijd aan de kwaliteitseisen.
Ondanks de zorgen blijft het maatschappelijk middenveld in Nederland veerkrachtig volgens het College. De betrokkenheid is groot, en tegenspraak leeft. Juist daarom is het van belang dat overheid en politiek deze ruimte beschermen en versterken. Het College gaat de ruimte van het maatschappelijke middenveld in het vervolg monitoren.
Goede Doelen Nederland blijft zich inzetten voor een sterke en veerkrachtige sector en zal bedreigingen blijven adresseren bij politiek en overheid.
Lees hier het volledige jaarrapportage 2024–2025 van het College.
