Wet transparantie en tegengaan ondermijning door maatschappelijke organisaties (Wtmo)

Goede Doelen Nederland stelt dat er in deze wet sprake moet zijn van een juiste balans tussen enerzijds de bescherming van de democratische rechtsstaat tegen dreigende ondermijning en anderzijds de bescherming van de grondrechten en vrijheden van maatschappelijke organisaties. Immers een pluriform en kritisch maatschappelijk middenveld is een van de fundamenten van een democratische samenleving.

Laatste update:

• De Eerste Kamercommissie Justitie & Veiligheid heeft op 22 april jl. besloten af te zien van het voornemen om voorlichting te vragen aan de Afdeling advisering van de Raad van State over het Wetsvoorstel Wtmo. Dit had de commissie toegezegd op 8 april jl. De commissie biedt in plaats hiervan op 27 mei a.s. de gelegenheid tot het leveren van inbreng voor het verslag. Daarna wordt bezien of er behoefte is aan een deskundigenbijeenkomst.

Procedurevergadering Eerste Kamer

Wij hebben de Eerste Kamer benaderd in verband met de procedurevergadering op 8 april jl. Wij hebben aangegeven dat wij blij zijn dat de Derde Nota van Wijziging en de verschillende amendementen en moties het wetsvoorstel Wtmo verbeteren. Deze wijzigingen hebben wel een aantal juridische onduidelijkheden en onvolkomenheden in het leven geroepen hetgeen op gespannen voet staat met de voorspelbaarheid, uitvoerbaarheid en rechtszekerheid.

Daarnaast blijven fundamentele bezwaren tegen het wetsvoorstel, zoals mede onderschreven door de Raad van State en het College voor de Rechten van de Mens, onbeantwoord. Wij blijven van mening dat dit wetsvoorstel opnieuw moet worden getoetst door de Afdeling Advisering van de Raad van State. Alleen op deze wijze kan zorgvuldig worden beoordeeld of het wetsvoorstel in overeenstemming is met onze constitutionele rechtsorde en de daarin verankerde grondrechten.

Tijdens de procedurevergadering van de Eerste Kamercommissie voor Justitie en Veiligheid (J&V) is op 8 april jl. besloten om de wetsbehandeling aan te houden. De Eerste Kamer is voornemens om advies in te winnen bij de Raad van State, gezien de doorgevoerde wijzigingen.

Behandeling wetsvoorstel in de Tweede Kamer

Wij hebben, samen met een aantal (koepel)organisaties, in de aanloop naar de plenaire behandeling van 20 maart jl. onze bezwaren kenbaar gemaakt bij overheid en politiek. Wij wezen op de onevenredige toename van regeldruk, de rol van de burgemeester en het stakingsbevel. Ook hebben we gepleit voor hernieuwde toetsing van het wetsvoorstel door de Afdeling Advisering van de Raad van State en de Tijdelijke commissie grondrechten en constitutionele toetsing.

Geen verhoging administratieve lastendruk
Wij zijn blij dat zowel de Tweede Kamer, als de minister van Justitie en Veiligheid onze zorgen deelt over de onevenredige toename van de regeldruk en administratieve lasten door dit wetsvoorstel. De Derde Nota van Wijziging en een aantal aangenomen amendementen kunnen een groot deel van de onevenredige regel- en lastendruk wegnemen.

In de Derde Nota van Wijziging wordt expliciet vastgelegd dat er voor organisaties geen nieuwe administratieve verplichtingen bijkomen door deze wet. Dit betekent dat het bewaren van donatiegegevens waarover een organisatie al beschikt op grond van bestaande wetgeving of uit anderen hoofde voldoende is. Bij een informatieverzoek moet de organisatie de al bijgehouden gegevens bundelen en opsturen. Door het amendement van het lid van Dijk (SGP) wordt de wet van toepassing op donaties van minimaal 15.000 euro.

Daarnaast krijgen maatschappelijke organisaties meer tijd om informatie aan te leveren. Het aangenomen amendement van het lid Mutluer (GL-PvdA) heeft de termijn voor het aanleveren van de donatiegegevens verlengd van tien werkdagen naar vier weken. Ook is besloten om vrijwilligerswerk uit te sluiten van de Wtmo. Eerst vroeg de Wtmo van stichtingen om bijdragen in natura, zoals vrijwilligerswerk, te registreren. De aangenomen motie van het lid Bikker (CU) c.s. pleit ervoor om vrijwilligerswerk uit te sluiten van de wet.

Informatieverzoek door burgemeester
Wij zijn kritisch bij de keuze voor de burgemeester als bevoegd gezag om gegevens op te vragen bij maatschappelijke organisaties en niet uitsluitend het openbaar ministerie vanuit diens opsporingsbevoegdheid, vanwege het risico op willekeur en politiek gedreven besluiten. Verschillende (rechts)geleerden waarschuwen vanuit het oogpunt van rechtsstatelijkheid voor dit soort ‘schaduwstrafrecht’.

Het aangenomen amendement dat voorschrijft dat de burgemeester moet overleggen met het Openbaar Ministerie is in ieder geval een stap in de goede richting, maar dit laat deze fundamentele bezwaren onverlet.

Stakingsbevel niet noodzakelijk en creëert rechtsonzekerheid
Wij hebben juridisch advies ingewonnen bij advocatenkantoor Stibbe naar noodzakelijkheid en voorzienbaarheid van het stakingsbevel. Mede op basis van hun advies concluderen wij dat het niet duidelijk is waarom het stakingsbevel noodzakelijk is en dat het niet proportioneel en voldoende voorzienbaar is. De bestaande wettelijke bevoegdheden bieden al voldoende soelaas.

Wetsvoorstel opnieuw voorleggen aan Afdeling Advisering van de Raad van State
Gelet op de fundamentele bezwaren en het belang van zorgvuldige wetgeving zijn wij van mening dat dit wetsvoorstel opnieuw moet worden voorgelegd aan de AARvS.

Volgens artikel 4, lid 2, onder a.3° van het Reglement van orde voor de ministerraad en Aanwijzing 7.15, lid 2 van de Aanwijzingen voor de regelgeving, is hernieuwde raadpleging van de AARvS vereist bij ingrijpende wijzigingen in een wetsvoorstel. We hebben nu te maken met een dergelijke ingrijpende wijziging en wel hierom:

De AARvS heeft eerder geadviseerd over de conceptnota van wijziging, waarin het stakingsbevel niet centraal stond maar de vervallenverklaring. Het stakingsbevel is een wezenlijke verandering met bredere en verdergaande gevolgen, aangezien deze alle activiteiten van een maatschappelijke organisatie kan treffen, in plaats van enkel goederen of donaties.

Bovendien heeft de AARvS zich in haar eerdere advies vooral gericht op het eigendomsrecht (artikel 1 EP EVRM) in relatie tot de vervallenverklaring. Het stakingsbevel raakt echter ook andere grondrechten zoals de verenigingsvrijheid, vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst en levensovertuiging.

Goede juridische toetsing aan de voorkant bevordert de voorspelbaarheid, waardoor maatschappelijke organisaties hun gedrag beter kunnen afstemmen op de wet, en dit voorkomt onnodige rechtszaken in de toekomst.

Inzet Kabinet Schoof
Het kabinet-Schoof heeft in het kader van nationale veiligheid het belang van voortzetting van de behandeling van de Wtmo onderstreept. In het regeerprogramma wordt genoemd dat gewerkt moet worden aan een zogenoemd ‘slim verbod’ op ongewenste buitenlandse financiering van Nederlandse verenigingen, kerkgenootschappen of informele organisaties.

In juli 2024 hebben wij in een kennismakingsbrief aan de minister van J&V aangegeven dat wij graag in gesprek gaan over dit wetvoorstel. Wij onderschreven het uitgangspunt dat de samenleving beschermd moet worden tegen dit soort gevaren. Echter, het bestrijden van ondermijning mag er niet toe leiden dat het functioneren van legitieme maatschappelijke organisaties wordt bemoeilijkt en dat privacygevoelige persoonsgegevens van donateurs onnodig moeten worden vastgelegd en bewaard. We plaatsten zeer kritische kanttekeningen bij het wetsvoorstel waar het betreft de rechtsbescherming van maatschappelijke organisaties, de procedurele zorgvuldigheid, de rechtszekerheid voor betrokkenen, de toename van regeldruk en de bescherming van privacy van burgers.

Fundamentele bezwaren van de Raad voor State
In april 2023 stuurde de minister van J&V de Nota naar aanleiding van het Verslag, de Nota van Wijziging en het Nader rapport naar de Tweede Kamer. De Nota van Wijziging bevat twee belangrijke aanpassingen ten aanzien van het oorspronkelijke wetsvoorstel. Ten eerste is de vervallenverklaring van eigendom vervangen door een stakingsbevel dat door de rechter moet worden opgelegd. Tevens is de reikwijdte uitgebreid naar alle donaties die maatschappelijke organisaties ontvangen, ongeacht of deze afkomstig zijn uit binnen- of buitenland.

De Raad van State heeft vervolgens twee keer kritisch geadviseerd. Het oorspronkelijke wetsvoorstel was te breed en naar aanleiding van deze kritiek van de Raad van State is de generieke transparantieverplichting vervangen door een organisatiegericht stelsel van ‘transparantie op verzoek’. Ook stelde de Raad van State dat inmenging in de grondrechten van maatschappelijke organisaties, zoals de vrijheid van vereniging, - meningsuiting, - kapitaal, - godsdienst en levensovertuiging en het eigendomsrecht nauwkeurig moet worden afgewogen, ook wanneer de inmenging is gericht op de bescherming van een zwaarwegend belang.

Wij waren van mening dat ook na deze wijzigingen de fundamentele bezwaren van de Raad van State niet waren weggenomen. Daarom heeft Goede Doelen Nederland destijds samen met meerdere leden en andere betrokken stakeholders een brief gestuurd naar de minister van Justitie en Veiligheid. In de brief werd benadrukt dat het aangepaste wetsvoorstel ‘aan de voorkant’ integraal en gedegen juridisch moet worden getoetst. Ook werd gepleit voor het leveren van bewijs ten aanzien van de noodzakelijkheid en effectiviteit van het wetsvoorstel. Deze reactie is ook gedeeld met de Tweede Kamercommissie Justitie en Veiligheid.