Toegang tot de rechter voor maatschappelijke organisaties
De naleving van rechtsregels is in het belang van iedereen. Wij vinden dat toegang tot de rechter belangrijk is voor zowel individuele burgers als voor maatschappelijke organisaties, zodat de rechter kan toetsen of de overheid en overige partijen zich aan wet- en regelgeving houden.
De onderwerpen waarover door maatschappelijke organisaties wordt geprocedeerd, de ideële acties, zijn zeer divers. Het kan onder meer gaan over de bescherming van persoonsgegevens, misbruik van een economische positie, gezondheid, mensenrechten, geluidshinder, voeding, natuur en klimaat. Maatschappelijke organisaties komen met ideële acties op voor deze stemloze en kwetsbare belangen.
De ideële acties worden sinds 2020 ingesteld op basis van de WAMCA (de Wet afwikkeling massaschade in collectieve actie). Nieuw in deze wet was de mogelijkheid om niet alleen ideële, maar ook collectieve schadevergoedingsacties in te stellen.
Ideële acties gericht tegen de overheid
De mogelijkheid om ideële acties tegen de overheid in te stellen draagt bij aan het verstevigen van de pluriforme democratische rechtsstaat. De rechter toetst de rechtmatigheid van het overheidshandelen waardoor de fundamentele rechten van burgers worden bewaakt. Het is niet voor niets dat er binnen een democratie een splitsing is tussen de wetgevende-, de uitvoerende- en de rechterlijke macht.
Ook De Nederlandse Orde van Advocaten stelt in haar recente Rapport ‘rechtsstatelijke toets regeerprogramma 2024’ dat belangenorganisaties misstanden door onrechtmatige regelgeving en onwettig optreden aan de kaak mogen stellen bij de rechter en dat dit de effectiviteit van de rechtsstaat versterkt.
Het is niet zo dat een actieve minderheid door het voeren van een ideële actie haar wil kan opleggen aan de rest van Nederland. De rechter toetst namelijk altijd aan de geldende rechtsnormen die door de wetgever, nationaal of internationaal, zijn opgesteld.
Betere toetsing van wetten aan de voorkant voorkomt rechtszaken
In het regeerprogramma van 13 september 2024 geeft het kabinet Schoof aan groot belang te hechten aan goed bestuur en een sterke rechtsstaat. Volgens het kabinet moet wet- en regelgeving aan de voorkant scherper worden getoetst onder meer om rechtszaken te voorkomen en wil het kabinet om die reden een constitutionele toets invoeren.
Ook stelt de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) in zijn advies van 26 juni 2024 ‘Met recht balanceren: juridisering in de leefomgeving’ dat blijkt dat de oorzaak van milieu- en klimaat rechtszaken ligt bij de regering en het parlement. De RLI stelt dat de wetgever het geldende recht niet respecteert waardoor steeds meer druk komt te liggen bij de rechter om fouten en gebreken te corrigeren. De Raad concludeert ook dat de kwaliteit van wetten en regels meer aandacht moet krijgen aan de ‘voorkant’ van het wetgevingsproces.
Een beperkt aantal ideële acties
Het Centraal register voor collectieve vorderingen geeft een overzicht van de ingestelde (en afgedane) collectieve vorderingen waaronder ook de ideële acties vallen. Uit het register blijkt dat in 2024 tot nu toe 4 ideële acties; in 2023 in totaal 9 ideële acties en in 2022 in totaal 7 ideële acties door uiteenlopende belangenorganisaties zijn ingesteld.
De indruk die weleens wordt gewekt dat belangenorganisaties veelvuldig procederen, is dus niet terecht. Het gaat om een gering aantal procedures per jaar.