Toegang tot de rechter voor maatschappelijke organisaties (WAMCA)
Toegang tot de rechter is een fundamenteel onderdeel van een democratische samenleving. Niet alleen individuele burgers, maar ook maatschappelijke organisaties moeten in staat zijn om de rechtmatigheid van overheidshandelen en het gedrag van andere partijen te laten toetsen door een onafhankelijke rechter.
Een belangrijke functie van maatschappelijke organisaties is immers dat zij wijzen op misstanden in de samenleving. Het is essentieel dat de overheid zorgt voor voldoende ruimte voor agendasetting en tegenspraak. Een laatste instrument daarbij is de mogelijkheid om herstel van misstanden bij een Nederlandse rechter af te dwingen. Dit democratisch recht mag niet ingeperkt worden. Dit is in het belang van iedereen.
Ideële acties tegen de overheid
Ideële acties worden sinds 2020 ingesteld op basis van de WAMCA (de Wet afwikkeling massaschade in collectieve actie). Nieuw in deze wet was de mogelijkheid om niet alleen ideële, maar ook collectieve schadevergoedingsacties in te stellen.
Maatschappelijke organisaties komen op voor stemloze en kwetsbare belangen. De onderwerpen waarover door maatschappelijke organisaties wordt geprocedeerd zijn divers. Het kan gaan over de inbreuk op persoonsgegevens, misbruik van een economische positie, gezondheid, mensenrechten, geluidshinder, voeding, natuur en klimaat. Maatschappelijke organisaties komen met ideële acties op voor deze stemloze en kwetsbare belangen.
De mogelijkheid om ideële acties tegen de overheid in te stellen draagt bij aan het verstevigen van de pluriforme democratische rechtsstaat. Het zorgt ervoor dat de rechtmatigheid van het overheidshandelen wordt getoetst waardoor de fundamentele rechten van burgers worden bewaakt. Het is niet voor niets dat er binnen een democratie een splitsing is tussen de wetgevende-, de uitvoerende- en de rechterlijke macht.
Ook De Nederlandse Orde van Advocaten stelt in haar recente Rapport ‘rechtsstatelijke toets regeerprogramma 2024’ dat belangenorganisaties misstanden door onrechtmatige regelgeving en onwettig optreden aan de kaak mogen stellen bij de rechter en dat dit de effectiviteit van de rechtsstaat versterkt.
Het argument dat ideële acties de wil van een actieve minderheid aan de rest van Nederland opleggen, is onterecht. De rechter toetst immers altijd aan de geldende rechtsnormen die door de wetgever, zowel nationaal als internationaal, zijn opgesteld.
Betere toetsing van wetten aan de voorkant voorkomt rechtszaken
Het regeerprogramma van 13 september 2024 onderstreept het belang van goed bestuur en een sterke rechtsstaat. Volgens het kabinet Schoof moet wet- en regelgeving aan de voorkant scherper worden getoetst onder meer om rechtszaken te voorkomen. Om die reden wil het kabinet een constitutionele toets invoeren.
De Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) stelt in zijn advies van 26 juni 2024 ‘Met recht balanceren: juridisering in de leefomgeving’ dat de oorzaak van milieu- en klimaat rechtszaken ligt bij de regering en het parlement. De RLI stelt dat de wetgever het geldende recht niet respecteert waardoor de druk op de rechterlijke macht toeneemt om fouten en gebreken te corrigeren. De Raad concludeert ook dat de kwaliteit van wetten en regels meer aandacht moet krijgen aan de ‘voorkant’ van het wetgevingsproces.
Een beperkt aantal ideële acties
Uit cijfers van het Centraal register voor collectieve vorderingen blijkt dat het aantal ideële acties beperkt is. Het gaat om enkele procedures per jaar.